تهدید حیات‌وحش ایران توسط سگ‌های ولگرد

جمهوریت : دانیال نیری – کارشناس حیات‌وحش، دانشگاه ایالتی هومبولت کالیفرنیا : سگ‌ها ارتباط دیرینه‌ای با انسان‌ها دارند که قدمت آن به حدود ۴۰هزار سال می‌رسد. همچنین سگ‌ها محبوب‌ترین حیوان خانگی در جهان به‌حساب می‌آیند. احتمالا به همین دلیل است که وقتی صحبت از سگ‌های ولگرد می‌شود حتی شنیدن واژه ولگرد برای برخی ناراحت‌کننده است و به اشتباه عبارت سگ بلاصاحب را به‌کار می‌برند؛ درصورتی که طبق تعریفی که در کتاب سگ‌های ولگرد و حفاظت از حیات‌وحش(انتشارات دانشگاه آکسفورد) ارائه شده است، سگ ولگرد (Free-Ranging Dog) به سگی گفته می‌شود که فارغ از صاحب‌دار بودن یا نبودن، کنترلی روی رفتار آن نباشد. در نتیجه سگ‌های نگهبان، گله و سگ‌های رهای اطراف شهرها، روستاها و مناطق طبیعی همگی در دسته سگ‌های ولگرد جای می‌گیرند.
اما موضوع مهم پیرامون سگ‌های ولگرد، اثرات مخربی است که می‌توانند بر رده‌های مختلف جانوری داشته باشند. سگ‌های ولگرد می‌توانند از روش‌های مختلفی به حیات‌وحش آسیب برسانند که رایج‌ترین آن شکار کردن گونه‌های حیات‌وحش است. سگ‌های ولگرد تاکنون در انقراض ۱۱گونه از حیات‌وحش نقش مستقیم داشته‌اند.
در مقاله‌ای که اخیرا توسط اینجانب و همکارانی از کشورهای هند و آمریکا در ژورنال علمی اوریکس منتشر شده، به بررسی حملات مستند انجام شده توسط سگ‌های ولگرد بر پستانداران بومی ایران پرداخته شده است. در این مطالعه ۱۶۰ثبت مستند از طریق شبکه‌های مجازی و مقالات منتشر شده گردآوری شد. این مطالعه نخستین مطالعه از نوع خود در خاورمیانه است و به‌جز آن تنها یک مطالعه موردی درباره شکار کردن آهو توسط سگ‌ها، قبل از آن در خاورمیانه چاپ شده است و هیچ لیستی از گونه‌های پستانداری که سگ‌ها به آنها در این منطقه آسیب می‌زنند وجود ندارد.
در این مطالعه ثبت حمله سگ‌های ولگرد به حداقل ۱۷گونه پستاندار در ایران گزارش شده است. بیشتر حملات ثبت شده در اطراف یا داخل مناطق حفاظت‌شده رخ داده بودند و برخی گونه‌های مورد حمله واقع شده جزو گونه‌های نیازمند حفاظت، ازجمله یوزپلنگ آسیایی بوده است.
این پژوهش یک بررسی اولیه و پایه‌ای در این زمینه محسوب می‌شود و نیاز است با مطالعات بیشتر جنبه‌های دیگر ازجمله جنبه‌های اجتماعی موضوع سگ‌های ولگرد نیز مورد بررسی قرار بگیرد؛ چرا که موضوع مدیریت سگ‌های ولگرد یک موضوع پیچیده و چندجانبه است و برای درک ابعاد مختلف آن نیاز به مطالعات بین‌رشته‌ای است که در این زمینه نیز تحقیقاتی را در دست انجام داریم.
همانطور که ذکر شد سگ‌ها رابطه تاریخی نزدیکی با انسان دارند؛ بنابراین برای مدیریت جمعیت آنها در نقاط مختلف جهان معمولا مقاومت‌هایی از جانب مردم صورت می‌گیرد؛ به‌ویژه زمانی که راهکار ارائه شده، کشتن سگ‌های ولگرد باشد. راهکار واحدی برای کنترل و مدیریت سگ‌های ولگرد در دنیا وجود ندارد، اما روش‌های مختلفی به‌طور کلی مطرح است. روش عقیم‌سازی‌ و رها کردن به‌نظر می‌رسد رویکرد فعلی شهرداری باشد، اما نکته قابل توجه در مورد این روش آن است که طبق مطالعات انجام شده تا زمانی که ۷۰درصد جمعیت عقیم نشوند، عقیم‌سازی‌ نمی‌تواند تأثیر شگرفی در کنترل جمعیت سگ‌های ولگرد داشته باشد. انتقال به پناهگاه‌ها و سپس مرگ آرام (اتانازی) نیز به‌نظر نمی‌رسد با توجه به واقعیت‌های موجود عملی باشد؛ چراکه در بسیاری از نقاط ایران پناهگاهی مناسب برای سگ‌ها وجود ندارد و حتی درصورت وجود هم عملیات زنده‌گیری سگ‌ها در مناطق کاری طاقت‌فرسا و پرهزینه است. از طرفی برای سگ‌های ولگرد موجود در قلب زیستگاه‌های حیات‌وحش به‌نظر نمی‌رسد گزینه‌ای جز حذف مستقیم به کم‌درد‌ترین و اخلاقی‌ترین روش (شلیک مستقیم) وجود داشته باشد.
معضل بزرگ‌تر، سگ‌های گله هستند که آنها هم جزو سگ‌های ولگرد طبقه‌بندی می‌شوند با این تفاوت که دارای صاحب هستند. اعمال قانونی محدودیت در تعداد سگ‌های گله به ازای تعداد دام می‌تواند نخستین گام در تخفیف این معضل باشد، اما همچنان نیاز به مطالعات بیشتر است. ‌در نهایت باید تصمیم بگیریم‌ آیا می‌خواهیم یوزپلنگ آسیایی این ‌در خطر انقراض‌ترین گربه‌سان جهان را حفاظت کنیم یا آن را طعمه فراوان‌ترین گوشتخوار جهان‌کنیم؟