روز جهانی کوهستان

جمهوریت- ناصر تبریزی: این روزها که در سراسر گیتی ویروس کرونا ترکتازی می کند، شاید یکی از راه های فرار از افسردگی پناه بردن به کوه ها در قالب گرو ه های کوچک خانوادگی باشد، حداقل هفته ای یکبار پناه بردن به دامان طبیعت می تواند بخشی از آلام این روزها را تسکین دهد. روز یازدهم دسامبر مصادف با ۲۰ آذر ماه، به نام روز جهانی کوهستان نام گذاری شده است، بنا به اهمیت این موضوع بخصوص در شرایط حاضر، پرداختن به این مقال می تواند نحوه ی صحیح و اصولی استفاده از کوهستان را توجیه نماید.

تاریخچه

یکسال پس از بزرگداشت سال بین المللی کوهها در سال  ۲۰۰۲مجمع عمومی سازمان ملل متحد در پنجاه و هفتمین جلسه خود در ژانویه ۲۰۰۳ روز ۱۱ دسامبر را بعنوان روز جهانی کوهستان تعیین و از سازمان خوار بار و کشاورزی ملل متحد (فائو) دعوت کرد تا مسئولیت هماهنگی این روز در سطح جهان را بر عهده بگیرد. فائو هر سال با تعیین یک موضوع، از کشور های کوهستانی و اعضای مشارکت برای کوهها (MP ) دعوت می نماید تا با اجرای آیین های ویژه نظیر گرد همایی و … اجرای برنامه های کوهنوردی در بزرگداشت این روز و تاکید هر چه بیشتر بر اهمیت و نقش کوهستان بکوشند. متاسفانه امسال شرایط ویژه کرونا اوضاع را کمی تغییر داده است. نماد روز جهانی کوهستان شامل سه مثلث متساوی الاضلاع بر روی یک خط افقی است. مثلث سمت چپ یک الماس آبی رنگ در بالا دارد و نشان از یخ و برف در قله کوه و لزوم توجه به گرمایش زمین و حفظ برفهای کوهستان دارد. مثلث میانه دایره نارنجی دارد که نشان دهنده منابع طبیعی محیط کوهستان است که به طور مداوم از داخل کوه ها استخراج می شوند و مثلث سمت راست یک مثلث سبز کوچک در پایه دارد که نشان دهنده سرسبزی و محصولاتی است که در دامنه کوه ها رشد می کنند.

نقش کوهستان در چرخه حیات

با اشاره به اینکه سرچشمۀ همۀ رودهای بزرگ و نیمی از سر منشا آب شیرین جهان از کوه ها تامین می شود، کوه ها، زیستگاه گونه های بی شمار گیاهی و جانوری، خاستگاه بخش مهمی از تنوع زیستی است. پناهگاه بسیاری از گونه هایی جانوری که در دشت ها زندگی می کردند و امروزه  بواسطه تجاوز انسان به دشت ها که منجر به از  بین رفتن گستره وسیعی از آن شده، به کوهستان ها پناه برده اند.

تعامل انسان و کوهستان

به نظر می رسد امروزه یکی از اماکن بسیار حیاتی برای گذران اوقات فراغت، کوه ها شده است. که ظاهرا از تجاوز انسان کمتر صدمه دیده است. اما مسئله در همین جا خاتمه نمی شود. رفتار انسان با کوه ها، همانند سایر پدیده های زیست محیطی، به صحنه رقابت با طبیعت مبدل گشته است و به جای دوستی و همزیستی مسالمت آمیز ، به بهانه ورزش و ده ها بهانه دیگر ، رابطه عادلانه ای بین کوه ها و انسان برقرار نیست! انسان امروزه در قالب بهره برداری از مواهب کوهستان، چهار نعل در حال تخریب این منبع حیاتی طبیعت می باشد.

علیرغم مدیریت برنامه های استفاده از قلل معتبر جهان، متاسفانه در ایران ناظر اجرای برنا مه ای مدون در حفظ ارتفاعات نیستیم. در بخشی از کوه پایه ها، شاهد تجاوز به حریم کوهستان تحت عناوین ایجاد پار کهای کوهستان، بدون در نظر گرفتن حریم ها و تغییر اکوسیستم آن هستیم که تاثیرات منفی آن چند سالی ست که اقصا نقاط کشور دیده می شود..

چند عامل اصلی تخریب در کوهستان

ساخت جاده ها

یکی از عوامل تخریب کوهستان ساخت جاده ها برای به اصطلاح توسعه مناطق مرتفع و یا روستایی است. سود جویی ها و طمع کسانی که که در حاشیه ارتفاعات مالک زمین های کشاورزی از سالها ی قبل بوده اند موجب شده که به بهانه ساخت جاده، تغییر کاربری این گونه از بستر طبیعت به یکی از بزرگترین علل آسیب به ارتفاعات ما باشد. فراموشمان نشود که کلاردشت از اولین قربانی ساخت جاده در آن ارتفاعات محسوب می شود. طی سال های نه چندان دور تا به امروز مناطق بکر و زیبای کلاردشت تخریب و با رشد قارچ وار، مبدل به شهر کهای ویلایی شده است.ساخت جاده در «جنگل ابر» بدون در نظر گرفتن شرایط ویژه آن مناطق نیز از بدترین اتفاقات برای ارتفاعات آن منطقه بود. می توان ده ها مورد را نیز بازگویی کرد.که در حوصله این مقال نیست .

ساخت و ساز

ساخت و ساز های بی رویه در کشور توسط سود جویان، مثنوی هفت من است، این نوع تجاوز به حریم طبیعت، شامل ارتفاعات بکر کشور نیز می شود. پدیده کوه خواری در شهر های بزرگ که سود های هنگفتی را برای سازندگان آن بدنبال داشته و منجر به خراش های جانکاهی در ارتفاعات کشور شده است.در زمانی نه چندان دور شمال تهران، دارای چشم اندازی زیبایی از رشته کوه با وقار «البرز» بود، امروزه برج های چندین طبقه مانند پیکان هایی زشت و چرکین ، بر صورت و دامان کوه ها چنگ انداخته اند، و  متاسفانه طی این سالها هیچ اراده مصمم و قدرتمندی وجود نداشته که از تکرار چنین فجایعی بر دامان کو ه ها جلوگیری نماید .شوربختانه امروزه از زشت ترین مظاهر تخریب کوهستان، برج های سر به فلک کشیده بر دامان بی دفاع ارتفاعات می باشد.

چرای دام

عوامل متعددی در ایجاد فرسایش و هدر رفت خاک دخالت دارند. یکی نیز نظام غلط بهره برداری از اراضی می باشد ،چرای بی رویه دامها تاثیرات جبران ناپذیری بر خاک بعنوان بستر حیات منابع طبیعی تجدید شونده وارد آورده است..سیاست های نسنجیده در امور کنترل دام، طی سال های اخیر صدمات جبران ناپذیری را بر کوه پایه های سرسبز اکثر مناطق و مراتع کشور تحمیل کرده است.

معدن کاوی

اجرای برنامه های توسعه در کشور بدون ارزیابی های زیست محیطی، دست معدنکاران و معدن کاوان را باز گذاشته که با حداقل موانع، کوه های کشور را صحنه تاخت و تاز خود قرار دهند.در سال ۹۸ گروهی در تاثیر معادن طلا بر منطقه معادن طلا، پژوهشی داشتند که نتایج در پرتابل جامع علوم انسانی منتشر شد. بر اساس این تحقیق، تاثیرات این معادن شامل؛ «تغییرات اکوسیستمی، کیفیت زندگی و سلامت انسانی، باران های اسیدی، مهاجرت، تخریب زیستگاه، تخریب مرتع، از دست رفتن پوشش گیاهی منطقه، کاهش زمین های کشاورزی، انواع بیماریها و تهدید حیات وحش» به طور قطع تایید شده است.

انباشت زباله

در یادداشتی که توسط نگارنده نیز طی ماه های قبل به آن اشاره شده بود، نبود برنامه ای مدون برای قلل معتبر ایران مانند دماوند، سبلان، علم کوه و …موجب شده تا با ورود آفرود ها به ارتفاعات و کویرها، دسترسی به قلل مرتفع برای عده  زیادی فراهم شود و افراد عادی نیز بتوانند به آسانی به این قلل دسترسی پیدا کنند و متاسفانه این افراد (که تعداد آنها روزبه روز در حال افزایش است) به ارتفاعات کوهستان به عنوان مکانی برای عیش و نوش و خوش گذارنی خود نگاه می کنند و هیچ عامل بازدارنده ای برای جلوگیری از تخریب محیط زیست برای آنان وجود ندارد. از این گذشته قلل کوه ها نیز از گزند تخریب و آلودگی و تجمیع زباله در امان نمانده است.کوهنوردان غیر حرفه های نه تنها قلل کوه ها،که مسیر کوه نوردی و سینه کوه ها  را هم هدف تخریب و لگد مالی خود قرار داده اند.

تخریب گونه های گیاهی در ارتفاعات

افزایش قیمت گونه های گیاهی دارویی و غذایی که در بستر کوه ها می روید، انگیزه ای شده تا فرصت طلبان، در سایه کوتاهی مسئولین در محیط زیست، برای تاراج ذخایر موجود به کوهستانها هجوم ببرند. عواقب غارت باقی مانده ذخایر گونه های مختلف گیاهی که از چرای بی رویه دامی در امان مانده است، آخرین تیر خلاص برای انقراض این گونه ها تلقی می شود.متاسفانه هیچ برنامه یا اراده  مصممی هم برای جلوگیری از غارت و نابودی گونه های کمیاب کوهستان وجود ندارد.

راهکارهای  نجات کوهستان

درد ها و زخم های نشسته بر دامان طبیعت طی این سالها پایان ندارد. انسان قرن حاضر با ستیزه جویی بر طبیعت و تسخیر بازمانده ذخایر آن بصورت مستقیم و غیر مستقیم، سناریوی نابودی محیط زیست را اجرا می کند. تنها راهکار باز مانده، بیداری ملل جهان برای شنیدن صدا و ناله های طبیعت و نجات آن از دست سود جویان می باشد.امروزه دیگر مسلم شده که توسعه پایدار، در گروه نجات طبیعت می باشد و باید به این باور برسیم، هر زخمی که بر پیکره طبیعت به دست انسان وارد می شود، در گوشه ای دیگر در قالب، بلای طبیعی و بیماری ها به جان انسان باز می گردد .به امید روزی که کرونا آخرین انعکاس عملکرد غلط انسان، در دست درازی به حریم طبیعت باشد