روز جهانی تالابها

ناصر تبریزی- جمهوریت -دوازدهم بهمن هر سال به عنوان روز جهانی تالاب گرامی داشته می شود. قرار است به این بهانه جهت بهبود وضعیت تالاب ها در سراسر جهان تدابیر اقتصادی، فنی و علمی اندیشیده شود. بهبود تالاب ها بعنوان زنجیره مهم حیات بر روی  زیست کره، نقش اساسی در تامین سلامت انسان و تمامی جانداران روی زمین بازی می کند. دوستداران محیط زیست در ایران، سالهاست که با تمام توان سعی در اطلاع رسانی وضعیت بغرنج تالاب ها را به گوش هم میهنان و سایر دوستداران طبیعت در سراسر جهان بر سانند.گزارش حاضر واگویی مطالبی است که سالهاست به دست و همت هواداران زندگی ، تکرار می شود و هر ساله سعی بر این است تا شرایط روز تالاب ها مورد بررسی قرار گیرد. نوشته حاضر گزارشی است مبتنی بر اطلاعات روز ایران، به امید پیدا شدن راه نجاتی برای طبیعت ایران عزیز!

تاریخچه روز جهانی تالابها

در کنوانسیون جهانی حفاظت از تالابها که سال ۱۳۴۹ در رامسر برگزار شد، تالاب ها اینگونه تعریف شده است:« مناطقی پوشیده از مرداب، باتلاق، لجن زار یا آبگیرهای طبیعی و مصنوعی اعم از دائمی یا موقت که در آن آب های شور یا شیرین به صورت راکد یا جاری یافت می شود، از جمله شامل آبگیرهای دریایی که عمق آنها در پائین ترین حد جزر از شش متر تجاوز نکند، تالاب نامیده می شود.»

ارزش های تالاب ها:

الف- ارزش های زیست محیطی: تالابها صرف نظر از ارزش ذاتی خود، منشا حیات و زاد و ولد انواع آبزیان به حساب می آیند،تالابها عمدتا اکوسیستمی را به همراه خود پدید می آورند که منبع اتفاقات بسیاری در حوزه محیط زیست می باشد. قابل ذکر است که تالابها از جمله مولدترین محیط های جهان هستند. تالابها مرکز جذب انواع اجتماعات انبوه گونه های پرندگان، پستانداران، خزندگان، دوزیستان، ماهیان و بی مهرگان بشمار می روند. از بین ۲۰ هزار گونه مختلف ماهی در سطح جهان، بیش از ۴۰ % آنها در آبهای شیرین (تالابها) زندگی می کنند. تالابها ذخیره گاه های بسیار مهمی از مواد ژنتیکی (وراثتی) گیاهی نیز محسوب می شوند. از موارد مهم ارزش گذاری برای تالابها، ذخیره سازی آب، حفاظت در مقابل طوفان و کاهش تخریب سیل، تثبیت خطوط ساحلی و مهار فرسایش، تزریق مجدد آبهای زیرزمینی (جابجائی آب از تالاب به درون سفره های زیرزمینی)، تخلیه آبهای زیرزمینی (جابجائی آب به سوی بالا و تبدیل آن به آبهای سطحی)، پالایش آب از طریق تثبیت عناصر محلول، رسوبات و دیگر آلودگی ها و تعدیل آب و هوای محلی، بشمار می رود.

ب- ارزش های اقتصادی

تالاب ها در حفظ ذخایر ژنی گیاهی و جانوری،‌ تأمین آب (کیفی و کمی)، آبزی پروری (بیش از دو سوم از برداشت محصول ماهی جهان به سلامت مناطق تالابی بستگی دارد)، تولید محصولات کشاورزی (از طریق تأمین آب و عناصر غذایی)، تولید چوب، تأمین انرژی، تولید مواد لجنی و گیاهی، حمل و نقل و کاربردهای تفریحی و گردشگری (توریستی) نقش مهمی را در توسعه پایدار ایفا می کنند.

گونه های مختلف تالابها:

بنا بر تعریف کنوانسیون رامسر،انواع تالاب بشرح ذیل دسته بندی شده است:

۱- تالابهای دریایی و ساحلی:مانند آبهای دریایی کم عمق دائمی، بسترهای دریایی زیر جذر و مدی، سواحل دریایی صخره ای، سواحل ماسه ای، قلوه سنگی یا  سنگریزه ای، ماندابهای بین جذر و مدی، غارهای آهکی و دیگر سیستم های هیدرولوژیک زیرزمینی، دریایی و ساحلی

۲- تالابهای داخل خشکی:مانند دلتاهای درون خشکی دائمی، رودخانه ها، نهرها، رودخانه های فصلی، جویبارها و نهرها، دریاچه های آب شیرین دائمی (بزرگتر از هشت هکتار)، دریاچه های آب شیرین فصلی (بزرگتر از هشت هکتار)، دریاچه های شور، لب شور و قلیایی دائمی، ماندابها و حوضچه های شور، لب شور و قلیایی دائم، غارهای آهکی و دیگر سیستم های هیدرولوژیک زیرزمینی داخل خشکی

۳- تالاب های مصنوعی:مانند استخرهای پرورش آبزیان، استخرها (کوچکتر از ۸ هکتار) شامل استخرهای کشاورزی، دامداری و مخازن کوچک، اراضی تحت آبیاری شامل کانال های آبیاری و مزارع برنج، اراضی کشاورزی تحت تاثیر سیلابهای فصلی، مناطق تصفیه فاضلاب،  آبراهه ها، کانالهای زهکشی و جوی ها

وضعیت کنونی چند تالاب زیبا و مهم  ایران

۱- مجموعه تالاب انزلی

تالاب انزلی یا مرداب انزلی بعنوان بزرگ‌ترین زیستگاه‌های طبیعی جانداران ایرانی و همچنین بعنوان بزرگ‌ترین مرداب دنیا بحساب می‌آید. تالابی زیبا پر از نیزار و گل‌های نیلوفر است که منظره بی‌نظیری دارد. زیباترین تالاب ایران این روزها وضعیت رقت انگیزی دارد. رسوبات، زباله، فاضلاب و گیاهان غیربومی برای گرفتن جان تالاب انزلی کم نبود، تالاب‌خواران هم بلای دیگری شده‌اند ، تلاش های حریصانه برای خشک کردن این تالاب برای ویلا سازی امان از احیای تالاب را از او گرفته است. طی سالهای اخیر متاسفانه١۵ هکتار از حاشیه و زمین‌های خشکیده( توسط عوامل انسانی) و توسط تالاب خواران تصرف شده است.ورود فاضلاب ها صنعتی و شهری، نفوذی کودهای شیمیایی، سموم مختلف کشاورزی ،موجب ته نشینی رسوبات در این تالاب شده، تا جایی که عمق این تالاب از ١٠متر به نیم متر برسد.، «آزولا» مثل سرطان در سطحش رشد کرده و نفسش را گرفته است. مرگ آرام و بی صدا، تالاب انزلی را تهدید می کند. یه طوری که سال‌هاست که همین خطرات نام این تالاب را در کنار شش تالاب دیگر ایران، در فهرست قرمز «مونترو» جای‌ داده است.

۲-شبه جزیره میانکاله و خلیج گرگان

این منطقه در ۴۶ سال پیش (۱۳۴۸) با مساحت ۹۷ هزار و ۲۰۰ هکتار  به عنوان منطقه حفاظت شده اعلام شد و در سال ۱۳۵۴ به پناهگاه حیات وحش ارتقا یافت. در سال ۱۳۵۴ این منطقه تحت نام شبه جزیره میانکاله ، خلیج گرگان و آب بندان لپو زاغمرز با مساحت یکصد هزار هکتار به عنوان تالاب با اهمیت بین المللی در کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و در سال ۱۳۵۵ کل پناهگاه حیات وحش میانکاله توسط برنامه MABسازمان یونسکو به عنوان ذخیره گاه زیست کره شناخته شد . در سال‌های اخیر بروز خشکسالی، آتش سوزی‌ها، شکار بی رویه، حاشیه‌نشینی و صیدهای بی رویه موجب شد که اوضاع محیطی میانکاله متفاوت از گذشته شود .متاسفانه در سال‌های اخیر تشدید خشکسالی، آتش سوزی‌ها عمدی توسط عوامل انسانی،، شکار بی حد و حصر توسط مافیای بومی و غیر بومی، حاشیه‌نشینی و صیدهای بی رویه موجب شده که اوضاع محیطی میانکاله متفاوت از گذشته شود و علاوه بر خشکسالی شاهد کاهش گونه‌های مختلف پرندگان باشیم.

۳-تالاب هورالعظیم

هورالعظیم،بزرگترین تالاب خوزستان است. منابع غنی جانوری و گیاهی در این تالاب وجود دارد انواع گیاهان شناور در این تالاب وجود دارند که از جمله آن می توان به نی، بردی و جگن اشاره کرد. پستانداران، ماهیان و پرندگان مختلفی نیز در این تالاب زندگی می کنند. این تالاب به دلیل خشکسالی و آتش سوزی های  عمدی عامل انسانی متعدد، در معرض نابودی قرار دارد.

۴-تالاب گمیشان

تالاب گمیشان به دلیل تنوع پراکنده گیاهان آبزی آن یک منبع ژنتیکی مهم و ارزشمند برای حفاظت از پرندگان، گونه های آبی و گیاهان آبی است. بیش از ۲۰ نوع ماهی و ۱۰۰ گونه پرنده در این تالاب موجود است این تالاب در سال ۱۳۸۰ به عنوان تالاب با اهمیت بین المللی در کنوانسیون جهانی حفاظت از تالابها (رامسر ۱۹۷۱) به ثبت کلاس های آب های لب شور طبقه بندی گردید.مهمترین مشکل این تالاب بین المللی خشک شدن بخش وسیعی از آن می باشد. علت اصلی آن نیز پایین آمدن سطح دریای خزر ارزیابی شده است، عوامل انسانی منجمله، ایجاد کانال آبرسان به مجتمع پرورش میگو گمیشان نیز در تشدید سرعت خشک شدن این تالاب، مؤثر بوده است.این امر موجب شده تا گونه های مختلف پرندگان مهاجر کمتر در این تالاب فرود آمده و از این منظر  بسیار کم فروغ شده است.

۵-تالاب امیرکلایه

تالاب امیرکلایه، تالابی بین المللی در استان سرسبز گیلان است. ویژگی منحصر به فرد آن این است که آب آن برخلاف دیگر تالاب های استان گیلان، شیرین بوده و در یک کیلومتری دریا قرار گرفته است. گونه های مختلف گیاهی و جانوری در این تالاب زندگی می کنند. یکی از این گیاهان که خاصیت دارویی نیز دارد، پسته دریایی است. قابل توجه اینکه تالاب امیر کلایه یکی از مهمترین ذخیره گاههای نوعی ماهی با اسم علمی  Tinca می باشد  که در نوع  خود بی نظیر  است.در زمستان، این تالاب میزبان پرندگان مهاجر می باشد. این تالاب در سال ۱۳۵۴ در فهرست تالاب های بین المللی قرار گرفته است.مهمترین خطر این تالاب آتش سوزی های متعدد توسط سود جویان می باشد.یکی دیگر از مشکلات این تالاب نبود محدوده مشخص این تالاب بین المللی است که موجب شده تا مدعیان خصوصی بسیاری به خود اجازه تعرض و تخریب در حریم تالاب را به خود بدهند. و….. دهها تالاب دیگر که وضعیت مشابه گرفتار شده اند و متاسفانه هیچ اتفاق خاصی  برای بهبود شرایط از سوی مسئولین دیده نمی شود.

در پایان این مقال به ویژگی‌های کم ‌مانند چند  تالاب دیگر اشاره می شود.

–  تالاب لیپار در استان سیستان و بلوچستان به رنگ صورتی است و از دید رنگ‌آمیزی، بسیار زیبا و چشم‌نواز است. جالب است بدانیم که تنها چهار تالاب دیگر در جهان دیده شده است که ویژگی رنگ‌آمیزی تالاب لیپار را دارند.

–  تالاب آق‌گل همدان با عمر ۴۰ هزار ساله با چشم اندازی بسیار زیبا

–  تالاب میقان اراک، این تالاب قدمت دو هزار ساله دارد و یکی از بزرگ‌ترین سرچشمه‌های سولفات سدیم است که از آوازه‌ای جهانی برخوردار است.

–   تالاب‌های هرمزگان تنها آب سنگ‌های مرجانی ایران را می‌توان در این تالاب با شکوه نظاره گر بود..

–  تالاب لمبیر بستک در استان هرمزگان در گستره‌ای یکسره خشک پدید آمده است که از این دید بسیار شگفت‌انگیز و کم‌ مانند است.

–  تالاب نئور اردبیل با کیفیت‌ترین ماهی قزل‌آلای جهان را دارد.و…..تعداد بیشماری از این نمونه های شگفت انگیز، در این سرزمین پهناور وجود داشته و دارند که متاسفانه در زیر سایه سهل انگاری ها و ناتوانی در اداره آن، یا کاملا از بین رفته اند و یا اینکه در حال نابودی هستند. تا زمانی که عزم جزمی مبتنی بر شایسته سالاری بر مدیریت محیط زیست ایران وجود نداشته باشد، این روند همچنان در مسیر اضمحلال مظاهر طبیعت ایران، ترکتازی خواهد کرد، آنچه مسلم است راه حل نهایی ابداعی  جناب آقای کلانتری بعنوان فرد اول سازمان حفاظت از محیط زیست ایران دردی را درمان نخواهد کرد یادمان نمی رود ایشان برای حل مشکل آلودگی هوا پیشنهاد دادند که رو به سوی آسمان کرده و «دعا کنیم» تا باران مشکلات را حل و فصل کند.طبیعی است با این روش آنچه که دوام داشته و خواهد داشت مسیری نه چندان امیدوار کننده برای دردهای محیط زیست ایران است …