تعریف مهریه
مهریه یا اصطلاح قدیمی‌تر آن که یعنی «کابین» به مالی گفته می‌شود که زوج زمان عقد نکاح اسلامی به زوجه خود می‌پردازد یا مکلف به پرداخت آن می‌شود. برخی از مورخین بر این باورند که مهریه از گذشته در دو دین یهودیت و اسلام وجود داشته و اکنون نیز در بین بعضی از جز ارکان عقد نکاح محسوب می‌شود.
تاریخچه مهریه
در زمینه ی مهر بر خلاف تصور خیلی ها که آن را از ابداعات اسلام می دانند باید عرضه داشت که بحث مهر به قول حقوقدان ها از قواعد امضایی اسلام است به این معنی که اسلام وجود مهریه را قبول کرده ولی در عین حال آن را اصلاح نیز کرده است.پس تاثیر اسلام بر مهریه همانا تبدیل آن از یک امر مادی به امری معنوی بوده است ، زیرا که« مساله ی مهر شاید در دوره ای از زندگی بشر واقعا قیمت زن بود»
در خصوص مهریه قدیمی‌ترین قانونی که تا به حال شناخته شده «قانون حمورابی» است. این قانون در حدود ۱۷۰۰ سال قبل از میلاد مسیح تدوین شده است. قانون حمورابی شامل ۲۸۲ ماده است که ۱۵۰ ماده آن به زبان‌های زنده ترجمه شده است. طبق مواد ۱۳۸ و ۱۳۹ قانون مذکور اگر زن عقیم بوده و طلاق داده شود، شوهر وظیفه دارد که مهر و جهیزیه وی را تسلیم کند و در صورتی که زن مهر و جهیزیه نداشته باشد، پرداخت مقدار یک من نقره به او ضروری است. هرگاه زن مرتکب ترک خانواده یا اعمالی از قبیل آن شود، به لحاظ جرم ارتکابی، شوهر از تأدیه مهریه و جهیزیه معاف بوده است. با توجه به مطالب فوق واضح است که قانون حمورابی با وضع مواد خاصی درباره مهریه آن را از احکام عقد نکاح تلقی کرده است.
مهریه در آیین یهود و مسیحیت
مهر اکنون نیز بین اسراییلی ها از ارکان عقد نکاح به شمار می رود و کلیه فرق یهود نکاح بدون آن را باطل می دانند. در فرقه کاتولیک مهریه وجود ندارد، فرقه پروتستان تعیین صداق را الزامی نمی داند ولی با موافقت زوجین و والدین، آنها می توان صداق را تعیین و در نکاحنامه تصریح نمود.
مهریه در حقوق زرتشتی
از نوشته های زرتشتی چنین برمی آید که مرد هنگامی که می خواست با دختری ازدواج کند، مکلف بوده است که علاوه بر مالی که به دختر می بخشیده مالی را نیز به پدر او تسلیم کند. از حقوق زرتشتی در خصوص مهر می توان نکات ذیل را استنباط کرد:
- اقوام دختر هنگام نکاح او مقداری از مال خود را که مساوی با سهم الارث دختر از مال آنها بوده است، تسلیم وی می کردند.
- شوهر یا اقوامش مقداری هدایا به دختر ونزدیکان او می دادند اما معلوم نیست که آیا اهداء اموال مزبور برای عقد نکاح ضروری بوده است یا خیر. ولی مسلم است که هنگام انحلال نکاح زن نمی توانسته اموالی را که متعلق به او بوده قبل از پرداخت قروض و یا سایر تعهدات شوهر استرداد کند، یعنی در واقع تعهدات شوهر درباره زن نیز مؤثر بوده است.در حقوق زرتشتی زن می توانسته مهری را که شوهر به او داده یا تعهد به تسلیم آن کرده است به او ببخشد اما در صورتی که زن مهر را گرفته و بعداً عیبی از قبیل نازا بودن در او ملاحظه می شد، حق زن نسبت به مهر ساقط و شوهر مجاز در استرداد آن بوده است.
مهریه در یونان قدیم
در یونان قدیم شخصیت حقوقی زن کمتر مورد توجه بود، چنانکه مردان می توانستند زن خود را به دیگری ببخشند یا او را به دوست خود قرض دهند اما آنچه از کتب مربوطه برمی آید از جمله تشریفاتی که برای ازدواج در یونان قدیم صورت می گرفته این بوده است که پدر دختر، بدون اخذ مبلغی پول یا هدیه از طرف داماد با انتقال حقوق خود نسبت به دختر و در نتیجه با ازدواج وی موافقت نمی کرده.(۲)
مهریه در ایران باستان
دختران در ایران باستان را به محض رسیدن به سن بلوغ شوهر می دادند که از تولید مثل جلوگیری نشده باشد. پدر هم با شوهر دادن دختر خود کلیه حقوقی را که بر دختر و وظایفی را که در مقابل او داشت به شوهر انتقال می داد و در قبال این انتقال مبلغی پول یا مال غیر نقدی به صورت هدیه (مهریه) می گرفت. لکن اگر بعداً عیب مسلمی از قبیل نازا بودن در دختر دیده می شد، شوهر می توانست مبلغی را که داده است، استرداد کند و زن را هم طلاق گوید.
مهریه در ایران و حقوق اسلامی
سکه‌های طلا موردی است که معمولا برای مهریه دختران مسلمان ایرانی در نظر رفته می‌شود که تعداد آن به بسته به توافق طرفین دارد. تا پیش از سال ۱۳۹۱ در ایران برخی از مردان به علت ناتوانی در پرداخت مهریه زندانی می‌شدند اما با تصویب قانون حمایت از خانواده که در اسفند ۱۳۹۳ اجرایی شد، ناتوانی در پرداخت مهریه‌های بالای ۱۱۰ سکه، مشمول زندان رفتن مرد نمی‌شود و زندانی شدن مرد با توافق طرفین و قسط بندی مهریه حذف می‌شود. در مهریه عند الاستطاعه اگر زن تقاضای مهریه نماید، این تکلیف بر عهده اوست که ثابت کند مرد از دارایی و اموال کافی جهت پرداخت مهریه برخوردار است و بر عکس مرد در اینجا نیازی ندارد که برای دادگاه دلیل بیاورد که قادر به پرداخت مهریه نیست.
نحوه وصول مهریه
نحوه وصول «مهریه» زنان یکی از موضوعاتی است که در لایحه برنامه ششم توسعه با تغییراتی روبه‌رو شده است. موافقان تغییر نحوه وصول مهریه زنان در لایحه برنامه ششم توسعه ضمن تأکید بر اینکه با این تغییر، وصول مهریه با سرعت بیشتری انجام می‌گیرد، بیان کرده‌اند که با تصویب بند سوم ماده ٢٨ لایحه برنامه ششم توسعه به محض مراجعه زنان به ادارات اجرایی سازمان ثبت اسناد و املاک به راحتی میتوانند مطالبات خود را وصول کنند. آنها تأکید دارند با این روش حتی اقداماتی چون توقیف اموال و ممنوع‌الخروجی طرف مقابل را هم می‌توان محقق کرد.
مواردی که قابلیت عیین شدن به عنوان مهریه را دارند
عین باشد مثل باغ
دین باشد مثل چک، سفته، برات
منفعت باشد مانند منفعت باغ
انجام کار مثل ساختمان خانه
آموزش باشد مثل آموزش قرآن و نقاشی
حقوق مالی باشد مثل سر قفلی یا حق تألیف ترجمه ها
شرایط تعیین مهریه
مالیت داشتن: مرد نمی تواند بگوید تمام اکسیژن تهران را مهریه قرار می دهم.
قابل تملک باشد: مرد نمی تواند میدان آزادی را مهریه همسرش قرار بدهد، زیرا جزو اماکن عمومی است.
معین باشد: یعنی مجهول نباشد؛ یعنی نمی تواند فلان جواهری را که در ته اقیانوس آرام است ، مهریه قرار دهد.
شرایط عدم پرداخت مهریه به زن
مهریه حق مالی زن است.مهریه، حق مالی است که زوج به پرداخت آن ملزم شده اما در این میان قانون با بیان شرایطی زوج را در پرداخت مهریه مختار کرده و این شرایط تنها مربوط به زوج نیست بلکه زوجه را نیز شامل می‌شود که میتواند با حکم قاضی طلاقش را از همسرش بگیرد.طبق ماده ۱۰۸۹ قانون مدنی هرگاه عقد و ازدواج اعم از دائم و موقت بین زوجین به دلایلی باطل شود و زن همچنان دوشیزه باشد، دیگر حق دریافت مهریه ندارد.علاوه بر ماده ذکر شده، ماده ۱۱۰۱ قانون مدنی نیز به این امر اشاره کرده که هرگاه عقد زوجین به دلایلی فسخ شود و بین آنها نزدیکی صورت نگرفته باشد، زن مستحق مهر نخواهد بود.این ماده با اینکه فسخ نکاح و عدم ارتباط زوجین را شرط عدم تعلق مهر به زن دانسته اما عُنن مرد را یکی از مواردی دانسته که نصف مهر در این شرایط به زن تعلق می‌گیرد. شرایط فسخ نکاح بدین صورت است که هر یک از زوجین با اثبات اینکه قبل از جاری شدن صیغه نکاح از آن بی‌اطلاع بودند و شریک زندگیشان از او پنهان‌کاری کرده‌است، میتواند تقاضای طلاق و جدایی را از دادگاه مورد نظر داشته باشد. این شرایط شامل عُنن مرد، بیماری ایدز، آگاهی از بیماری صرع بعد از عقد، عدم سلامت جسمی و روانی همسر، آگاهی از اعتیاد شوهر در صورت شرط ضمن عقد زوجه، آگاهی به عدم توانایی همسر در بارداری، پنهان کردن عیوب قبل از ازدواج و بسیاری از شرایط دیگر که هر یک از طرفین برای درخواست طلاق باید صحت و درستی آن را ثابت کنند. مهریه در هر شرایطی متعلق به زن است حتی در شرایط ارتکاب جرم این حق از او ساقط نخواهد شد. بسیاری از مردان در دادگاه‌های خانواده، همسر خود را تهدید می‌کنند که اگر راضی به طلاق نشود و مهریه خود را نبخشد با آوردن ۴ شاهد و طرح دادخواستی مبنی بر رابطه نامشروع در دادسرا او را به دردسر خواهد انداخت و آبرویش را خواهند برد اما اغلب این مردان نمی‌دانند که حتی با وجود این رابطه نامشروع حق مهریه از زوجه ساقط نخواهد شد.
اعسار چیست؟
عسار از ریشه «عُسر» که واژه‌ای عربی است، مشتق می‌شود و به معنای نیازمند شدن یا تهی‌دستی است و در حقوق، صفت کسی است که تاجر نبوده و به جهت کافی نبودن دارایی‌اش یا عدم دسترسی به آن، قدرت پرداخت بدهی‌های خود یا هزینه‌های دادرسی را نداشته باشد.
اعسار در مهریه چیست؟
ریشه مهریه صداق و دوستی بوده است که مرد برای ازدواج یک هدیه‌ای را به زن پرداخت می‌کند. بنابر این اصل مرد هم باید مهریه را در کمال خوشی و آرامش تقدیم کند. امروزه این صداق، نشانه دوستی و مهر، به سمت‌وسویی رفته که اکثرا از طریق مجاری دادگاه و با توسل به قوای قضائی این موضوع را پیگیری می‌کنند.
سوالات مرسوم در مورد مهریه
- اگر مرد خودرویی را به نام زن کرده باشد آیا زن مجددا میتواند مهریه خود را از مرد بگیرد؟
بله حتی با وجود خرید خودرو برای مرد، زن میتواند مهریه خود را از مرد مطالبه کند.
- آیا زن میتواند از پذیرش اعسار مرد امتناع کند؟
خیر پذیرش اعسار مرد با دادگاه است و زن در پذیرش آن صلاحیتی ندارد.
- آیا برای مطالبه مهریه عند المطالبه هم زن باید مال معرفی کند؟
خیر مرد ملزم خواهد بود که مهریه عندالمطالبه را تحت هر شرایطی پرداخت کند.
- در صورتی که رابطه نامشروع زن اثبات شود دیگر مرد ملزم به پرداخت مهریه نخواهد بود؟
حتی در صورت اثبات رابطه نامشروع زن مهریه به ایشان تعلق می‌گیرد.
- در صورتی که زن از عدم استطاعت مالی مرد اطلاع داشته باشد نمی‌تواند مهریه خود را بگیرد؟
خیر زوجه در هر زمانی میتواند مهریه خود را مطالبه کند.
- آیا زن میتواند به جای تعیین سکه در مهریه سه دانگ از ملکی را از مرد بگیرد؟
بله در سند ازدواج می‌توان قسمتی از ملک را به عنوان مهریه در نظر گرفت که بعد از ثبت نکاح باید به نام زن انتقال داده شود.
- در صورتی که طلاق از طرف مرد باشد باید مهریه قبل از طلاق پرداخت شود؟
خیر. مهریه میتواند به صورت اقساط بعد از طلاق نیز به زن پرداخت گردد و حتما نیازی به پرداخت قبل از طلاق نیست.
- تحت چه شرایطی مهریه به زن تعلق نمی‌گیرد؟
تحت هر شرایطی مهریه به زن تعلق می‌گیرد مگر در صورت بذل مهریه از طرف زن.
- آیا زن میتواند مهریه خود را درقبال طلاق توافقی بذل کند؟
بله زن میتواند در ازای طلاق توافقی مهریه خود را بذل کند.
- زن از چه طریقی میتواند برای وصول مهریه اقدام کند؟
زن میتواند از طریق توقیف اموال مرد از اجرای ثبت و یا تنظیم دادخواست از دادگاه برای مطالبه مهریه اقدام کند.
- آیا مرد باید مهریه زن را به صورت نقدی پرداخت کند؟
در صورتی که اعسار مرد پذیرفته شود به صورت اقساط پرداخت خواهد شد.
- بعد از فوت زن مهریه ایشان از طرف وراث قابل مطالبه است؟
بله وراث زن مانند پدر و مادر ایشان میتوانند مهریه زن را از مرد مطالبه کنند.
- در چه صورتی زن میتواند ۱۰۰۰ سکه عندالاستطاعه را به عنوان مهریه مطالبه کند؟
در صورتی که زن از مرد اموالی را معرفی و توقیف کند قابل مطالبه است.
مراحل و شرایط دریافت گرفتن مهریه
مخالفان این شیوه درحال اصلاح اما معتقدند در شیوه فعلی زنان با مراجعه به دادگاه و اقامه دعوی برای دریافت حق مهریه‌ای خود باید ٣ ونیم‌درصد میزان خواسته را پرداخت کنند و از حق اعسار نیز برخوردارند اما براساس بند سوم ماده ٢٨ لایحه برنامه ششم توسعه، زنان برای مطالبه مهریه خود در مرحله بدوی باید به ادارات اجرای مفاد اسناد رسمی لازم‌الاجرای سازمان ثبت اسناد و املاک مراجعه کنند که در این شیوه زنان در مرحله نخست درخواست مهریه خود باید ۵ درصد میزان خواسته را پرداخت کنند، کما این که در این شیوه زنان از حق درخواست اعسار هم محروم خواهند شد.
ممکن است زنی از نظر شرعی مهریه خود را به همسرش ببخشد ،اما از نظر قانونی این حق به قوت خود باقی است و یا حتی به شکلی دیگر ، دستخطی که مثلا مردی با اجبار یا در شرایط دیگری از همسر خود مبنی بر بخشش مهریه بگیرد نیز دلیلی قانع‌کننده برای دریافت مهریه نیست و ارزش حقوقی ندارد.
از نظر قانونی، مهریه تنها در دادگاه یا محضر قابل دریافت و پرداخت است و حتی در شکل دیگر ماجرا، اگر مردی خودرو ، خانه یا شی دیگری را برای همسرش به عنوان مهریه بخرد، تا وقتی که این مساله در عقدنامه یا محضر با عنوان مشخصی مانند ۳ دانگ از خانه بابت مهریه به همسرم داده شد ، بیان نشود آنچه به این طریق به نام همسر ثبت می‌شود، در صورتی که زن نپذیرد بخشی از مهریه است، تنها در حکم هدیه خواهد بود.
