روز جهانی کوهستان

ناصر تبریزی – ۲۰ آذر مصادف با ۱۱ دسامیر بنام روز کوهستان نامگذاری شده است.در این نوشتار سعی می شود با مرور شرایط حاکم بر کوهستان های کشور، اوضاع زیست محیطی و تاثیرات آب و هوایی آنرا مورد بررسی قرار داده و از این طریق یک ارزیابی مختصر از شرایط امروز بعمل آورده و عوامل انسانی آن را مورد بررسی قرار دهیم.
چه نیازی به نامگذاری جهانی کوهستان است؟
بدنبال نگرانی های تاثیر تغییرات اقلیمی در پنجاه و هفتمین جلسه مجمع عمومی سازمان ملل متحد روز ۱۱ دسامبر (۲۰ آذر) به عنوان روز جهانی کوهستان تعیین و در همین اجلاس از سازمان خوار بار و کشاورزی ملل متحد (فائو) دعوت شد تا مسئولیت هماهنگی این روز در سطح جهان را بر عهده بگیرد. فائو پیرو این دعوت، هر سال با تعیین یک موضوع، از کشور های کوهستانی و اعضای مشارکت برای کوهها (MP ) دعوت می نماید تا با اجرای آیین های ویژه نظیر گرد همایی و اجرای برنامه های کوهنوردی در بزرگداشت این روز و تاکید هر چه بیشتر بر اهمیت و نقش کوهستان بکوشند.
از آنجا که سرچشمۀ همۀ رودهای بزرگ، و منشا بخش بزرگی از آب های شیرین جهان، کوهستان است. اهمیت حفظ ساختار طبیعی کوهها صد چندان می شود .فارغ از اینکه کوهها بعنوان شاهراه تامین آب های شیرین جهان، بشمار می روند، زیستگاه گونه های بی شمار گیاهی و جانوری، خاستگاه بخش مهمی از تنوع زیستی و پناهگاه بسیاری از گونه های زیستی هستند .دخالت انسان ساختار دشتها را به نابودی کشانده و زیست گاه بخش بزرگی از جانوران ساکن این مناطق اشغال یا محدود شده است. از سوی دیگر رشد شهر نشینی و از بین رفتن شرایط مسالمت آمیز زیست انسان در جوار طبیعت، موجب شده تا شهر نشینان بستر ارتفاعات و دامنه کوهها مورد تهاجم قرار دهند. این تجاوز به بهانه گردشگری محدود نشده و در حال حاضر دامنه کوهها در جوار اغلب مناطق کوهستانی ، به بستر رشد قارچ گونه ویلاها و تفرج گاهها تبدیل شده است.
بررسی عوامل اصلی تخریب در کوهستان
دخالت انسان در بستر طبیعت درست از زمانی آغاز می شود که انسان از غارها به سوی دشت سرازیر شده و برای ادامه معاش،از شکار به سمت کشاورزی تغییر جهت داده است. این تغییر مسیر، سر منشا غارت طبیعت بشمار می رود و طی هزاران سال انسان بجای همزیستی مسالمت آمیز با طبیعت از در دشمنی و رقابت با محیط زیست خود ، بر آمده و تلاش گسترده ای را برای تسخیر بی حد مرز طبیعت به انجام رسانده است. گسترش شهرها، رشد جنون آور تکنولوژی، انسان را به عامل اصلی تخریب محیط زیست خود و سایر جانوران ساکن کره زمین تبدیل کرده است.در حال حاضر گسترش چرای دام، ساخت و ساز، معدن کاوی، جاده سازی، گردشگری ناسالم، غارت گونه های گیاهی، انباشت زباله از مهمترین معضلات حاضر در جهان، منجمله در ایران بشمار می رود.

گسترش شهرها
واژه ای که در سال های اخیر در میان رسانه ها باب شده «کوه خواری» است. این واژه به معنی تصاحب غیر قانونی اراضی مرتفع در دامنه کوه ها و در جوار شهرها تلقی می شود. بعنوان نمونه در تهران، اصفهان،استان مازندران، ارتفاعات و دامنه های دماوند، زاگرس، کهگیلویه و بویر احمد،شهر های مشهد، شیراز، ارتفاعات جنگلها در سراسر خطه شمالی کشور و ده ها نمونه قابل ذکر دیگر که همچنان مورد تجاوز سود جویان قرار دارد و شاهدی مستند بر تخریب بی حد و حصر کوهها توسط سود جویان بشمار می رود.
جاده سازی
فارغ از اینکه از نشانه های رشد و توسعه پایدار دسترسی به کانال های مراسلاتی و حمل و نقل محسوب می شود امروزه به این بهانه برای گذر از ارتفاعات و مناطق کوهستانی، تخریب ارتفاعات و مصب رودخانه ها در جریان است. بیش از بیست سال است که تحت عنوان ساخت اتوبان در مسیر تهران شمال ، بکرترین مناطق کوهستانی و جنگلها تخریب می شود و نخاله حاصل از این تخریب نیز به بستر رود ها تخلیه می گردد. نگاهی به عملکرد چین موید این واقعیت است که می توان با احترام به حقوق مسلم سایر جانداران روی زمین، جاده سازی کرد و با خلق معماری های زیبا و با شکوه، از تخریب محیط زیست نیز جلوگیری نمود.
انباشت زباله
داستان مثنوی هفت من « رها شدن زباله گردشگران و کوه نوردان»، همچنین تخلیه زباله شهرها در دامن کوهستان ، داستان غرببی نیست و امروز به یکی از عوامل اعتراض و نارضایتی روستاییان حاشیه شهر ها تبدیل شده است نمونه عینی آن را می توان در سوء مدیریت دفع زباله در قلل مهم ایران همچون دماوند و سبلان و تقریبا تمامی مسیر های کوهنوردی و گردشگری کشور مشاهده نمود.از سوی دیگر دفع زباله در حاشیه ارتفاعات مختلف کشور منجمله خطه شمالی نیز از اتفاقات مکرری است که هر از چند گاهی صدای اعتراض روستائیان حاشیه کوه ها، در رسانه ها باز تاب دارد . این امر به صورتی است که کارشناسان بصورت تلویحی اعلام می کنند که تقریبا در اکثر رود خانه های خطه شمالی کشور موجودات زنده در حال انقراض هستند.
معدن کاوی
بصورت خلاصه می توان به نمونه معادن ذغال سنگ در دامنه کوه های البرز مرکزی، مازندران، گلستان و …. اشاره کرد که فارغ از تخریب شکل طبیعی منطقه، با سرعت سرسام آوری در تخریب کوهستان و جنگلها نقش دارند.
گردشگری و غارت گونه های گیاهی و جانوری
هجوم بدون برنامه و سازمان دهی نشدن گروه های بزرگ گردشگری در کوهستانهای اغلب کشور، امروزه از معضلات اساسی مناطق دور دست دامنه کوهها بشمار می رود. تغییر ظاهر دامنه کوه های مجاور شهر های بزرگ تحت عنوان «پارک کوهستان » موجب از بین بردن بستر گیاهی این مناطق شده و هجوم شهروندان، عقب نشینی گونه های گیاهی و جانوری به مناطق بالاتر را موجب شده است. از سویی دیگر چرای بیش از حد و بی برنامه تعداد نامحدود دام (خارج از ظرفیت مراتع مرتفع) نیز موجبات تخریب بیش از پیش این مناطق را فراهم آورده است.
مجموعه عوامل تخریب کوه های کشور وضعیت نامطلوبی را نشان می دهد. سوء تدبیر در جلوگیری از تخریب بیش از حد کوهستان، تبعات ناگواری همچون آلودگی هوا، بر هم خوردن تعادل اکولوژیک و …. را به همراه آورده است. امری که جبران آن اگر ناممکن نباشد کاری ست بس دشوار، که شاید نیازمند صدها سال تلاش بی وقفه برای دادن فرصتی دیگر به «طبیعت» جهت باز سازی خود باشد.