دیدگاه های علامه حسن زاده آملی درباره ریاضیات ، نجوم و هیئت در سوفیا

جمهوریت : موژان گرجی – شب گذشته نیز برنامه رادیویی سوفیا ، مثل هفته قبل که به ابعاد مختلف شخصیتی آیت الله حسن زاده آملی رحمه الله علیه پرداخته بود بنا از منظر ریاضیات ، نجوم و هیئت به دیدگاه های این علامه ی کم نظیر زمانه ی ما پرداخت .
این برنامه توسط دکتر محمد جواد ادبی استاد و پژوهش گر فلسفه و عرفان اسلامی در دانشگاه های معتبر کشور اجرا شد.
و میهمانان این برنامه آقای دکتر اسماعیل منصوری لاریجانی ، استاد تمام گروه حکمت علوی دانشگاه عالی دفاع ملی ، آیت الله حسن رمضانی از شاگردان مستقیم آیت الله حسن زاده آملی و آقای دکتر عبدالرضا مظاهری استاد تمام عرفان دانشگاه آزاد اسلامی بودند .
این برنامه سه شنبه شب ١١ آبان به صورت زنده ساعت ٢٢ الی ٢۴ از شبکه رادیویی گفتگو موج MF ردیف ١٠٣,۵پخش شد.

دکتر ادبی در ابتدای گفتگو بیان داشت : علامه شخصیت بی نظیری در زمانه معاصر ما هستند و در برنامه هفته قبل تلاش کردیم شئون شخصیتی ایشان را مورد بررسی قرار دهیم و امشب در آستانه چهلمین سالگرد در گذشت ایشان میخواهیم به طور دقیق تری به ابعاد وجودی ایشان و موضوع ریاضیات و نجوم و هیئت در آثارشان بپردازیم.
وی در ادامه از دکتر رودگر از شاگردان علامه حسن زاده آملی این پرسش را مطرح کرد که علامه از کجا و چگونه به فتوحات و دستاوردهای غیبی در زندگی شان دست یافتند؟
دکتر رودگر این گونه بحث را آغاز کرد :
نظام هستی یک نظام توحیدی مبتنی بر سنن الهی است یعنی قواعد الهی بر این عالم حاکم اند و به عبارتی با ادبیات علامه حسن زاده این گونه می توان بیان کرد که : این خداست که دارد خدایی می کند .
عالم به گونه ای چینش پیدا کرده است که هیچ چیز خارج از مداری که برای آن درنظر گرفته شده است تخلف نمی کند ، به عبارتی یک نظام ریاضی بر عالم حاکم است و هندسه هستی بسیار معنا دارد.
در این عالم هر شخص روی سفره ی عمل خودش نشسته است و براساس تلاش و مجاهداتش از این سفره بهره می برد. در قرآن کریم خداوند سبحان دو آیه پیرامون این موضوع می فرماید:
کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَه ( آیه ٣٨ سوره مدثر)
و آیه : وَأَن لَیسَ لِلإِنسانِ إِلّا ما سَعى (آیه ٣٩ سوره نجم)
این عالم به گونه ای تدبیر نمی شود که در آن هرج و مرج باشد .
وقتی مجاهدت های فرد زلال تر و مخلصانه تر شود به تعبیر قرآن لَهُمْ مَا یَشَاءُونَ فِیهَا وَلَدَیْنَا مَزِیدٌ (آیه ٣۵ سوره ق).
علامه حسن زاده آملی از ابتدا عزمشان را جزم کردند و در مسیر علم و دانش نهایت تلاش را کردند و ریاضت هایی را نیز شامل شدند.ایشان در تمام مقامات تدریس و تألیف و تأویل مجاهدت تمام عیار داشتند و عالم هستی باایشان همراهی می کرد درنتیجه ایشان در مسیر سلوک ریاضت های شرطیه سلوکیه را متحمل شدند و رزق های معنوی و عملی و علمی شامل حالشان شد.
در قرآن از این حیث آمده است که: وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا ِ وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ (آیه ٣سوره طلاق)
​یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاِ یعنی بن بست ندارد و همه ی راه ها به او باز می شود و یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ یعنی
انسان به جایی می رسد که اوج خداپرستی پیدا کند و راه های گوناگون نیز به او باز شود ، علامه حسن زاده آملی از این افراد بودند .
آیت الله جوادی آملی در مراسم بزرگداشت علامه حسن زاده فرمودند ایشان آن قدر مشتاق علم بود که استاد ، کتاب و آن مواریث علمی گویی به سوی او باریدن می گرفت .
و در نقل قول از آیت الله جوادی آملی اشاره کردند که در آمل در ابتدای طلبگی علامه حسن زاده ، وقتی افراد می خواستند از دنیا بروند وصیت می کردند که کتاب های شان را به علامه بدهند .
به قول علامه که همیشه می فرمودند : ازتو حرکت از خدا برکت.
قرآن در آیه ۶٩ سوره عنکبوت می فرماید وَالَّذینَ جاهَدوا فینا لَنَهدِیَنَّهُم سُبُلَنا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ المُحسِنینَ
کسی که فقط برای خداوند تلاش کند ، هدایت خاصه می شود و خدا دست او را می گیرد و به هدف و مقصود می رساند.علامه تمام این ها را از ابتدا تا انتهای زندگیشان تجربه کردند .
ایشان یک تعبیر بسیار زیبا دارند که می فرمودند:
اینکه در قرآن کریم در سوره یس می فرماید کُلٌّ فِی فَلَکٍ یَسْبَحُونَ ، یعنی یک میکرون پدیده های عالم ازمسیر خودشان فاصله نمی گیرند و تخلف نمی کنند .
و در ادامه می فرمودند اگر ما در مدار خودمان حرکت کنیم عنایاتی شامل حالمان می شود .
دکتر ادبی در ادامه گفتگو این پرسش را مطرح کردند که علامه حسن زاده آملی در چه مداری حرکت کرد که این افراط به دانستن دانش ظاهری و باطنی در ایشان وجود داشت ؟ اساتید ایشان در دسترس دیگران هم بودند ، این فلکی که آیت الله حسن زاده بر مدار آن می چرخید چه فلکی بود که چنین شخصیتی را به منصه ظهور و بروز رساند؟
دکتر رودگر اینگونه پاسخ داد :ایشان بر فلک حقیقت و مدار ولایت الهیه (توحید) بودند . علامه حسن زاده از ابتدا همه ی هَمّ خود را معطوف به این کردند که با معرفت به مقام توحید دست یابند.
وقتی در محضر ایشان بودید جز توحید از او نمی دیدید.
استادان ایشان روزی دیگران نیز شدند اما علامه تکریم و باور خاصی نسبت به آن استادان داشتند .
ایشان کسی بودند که رعایت ادب که به تعبیر خودشان (علامه حسن زاده) به معنای حد نگهداری است را نسبت به اساتید خویش داشتند ، این تواضع و خوشه چینی از خرمن این بزرگان و سراسر گوش شدن بسیار مهم است.
قرآن کریم در آیه ٣٧ سوره ق می فرماید إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَى لِمَنْ کَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِیدٌ
علامه صاحب دلانه به محضر اساتید خویش می رفتند . ایشان شهود شنیداری و دیداری داشتند و با نهایت اخلاص در محضرشان قرار می گرفتند . ایشان تمام وجود خود را در اختیار استادشان قرار می دادند.
در واقع به تعبیر خود ایشان که بارها این عبارت را فرمودند : تا زمانی که زانوی شاگردی در برابر استاد بر زمین نزنی راه به جایی نمی بری.
در اواخر عمر پر برکت ایشان بنده چندین بار این را از علامه شنیدم که می فرمودند :
من اکنون که دارم ١۶ ساعت در شبانه روز مطالعه می کنم ناراحت هستم .
کسی که تمام عمر خودش را در خواندن و نوشتن می گذراند و شب و روز نمی شناسد و استاد دیده است و در واقع شکر نعمت کرده است ، همه ی این ها باعث شد تا ایشان به چنین جایگاهی دست پیدا کنند.
در ادامه ی بحث دکتر ادبی با پرسشی درباره ی علوم ریاضیات و نجوم گفت و گو را به سوی جدیدی سوق داد
وی پرسش خود را اینگونه بیان داشت :
در این چهل روز پس از رحلت علامه حسن زاده آملی موضوعات فلسفی و عرفانی زیادی در مورد ایشان مورد بحث قرار گرفت اما موضوع ریاضیات در آثار علامه کدام جوانب را به خود اختصاص می دهد ؟
دکتر ایرانمنش در ابتدا با بیان این موضوع که با وجود ٣۶ سال تدریس در حوزه ریاضیات از علامه بسیار کم می دانست اظهار تاسف کرد و اینگونه ادامه داد که نه فقط من نوعی بلکه جامعه ی ریاضی کشور از وجود ایشان بی بهره ماند.
وی افزود وقتی آثار ریاضی استاد را بررسی می کردم متوجه شدم که ایشان روی کتاب های علمای قدیمی ریاضی در دوران تمدن اسلامی دست گذاشته اند البته تعدادی از آثار متاخرین را هم بررسی کرده اند .
ایشان زحمات زیادی را برای تألیفاتشان متحمل شدند . تسلط علامه حسن زاده آملی بر هندسه و هیئت و نجوم بود البته در ریاضیات جدید و نظریه اعداد هم ورودی داشتند .
وی در ادامه افزود : دو سال قبل در همایش ابن هیثم به یکی از کتاب های ابن هیثم مراجعه کردم و وارد قسمتی که ناظر به شک های بطلمیوس بود شدم، آن قسمت بیشتر از نجوم بحث مطرح شده بود و واژه های سنگین نجوم من را کلافه کرد بعد که به آثار علامه حسن زاده آملی مراجعه کردم دیدم همه ی آثار ایشان کاملا نشانگر تسلط حضرت علامه به نجوم است .
کمتر روحانی وجود دارد که علاوه بر آثار فلسفی و عرفانی به نجوم و ریاضیات و هیئت بپردازد.
از آثار ایشان در زمینه ریاضیات و نجوم میتوان به : تعلیقات و حواشی بر دوره اصول اقلیدس ، تصحیح و تعلیق مجسطی، تصحیح و تعلیق شرح بیرجندی در بیست باب ، تعلیقه بر رساله ی قبله ی ملا مظفر ، دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی ، رساله ای پیرامون فنون ریاضی ، رساله ی میل کلی ، رساله تعیین سمت قبله مدینه ، رساله ی تکثیر دایره اشاره نمود.
این از جمله آثاری است که ایشان داشتند . ایشان در بحث تکثیر دایره مفاهیمی را از نظریه اعداد بیان می کنند.
دکتر ادبی در ادامه افزود : ذوفنون بودن و ذو وجوه بودن جزو شاخصه های کم نظیر آیت الله حسن زاده آملی بود که سنت آموزش مدرسی و حوزوی قرون اولیه هجری این ذو فنون بودن را در میان دانشمندان به بهترین وجه به ظهور می رساند و این سنت مدرسی وسیع را در این قرون که در حوزه های علمیه هم زمینه های مختلف علوم ازهم جدا شدند باز در زیست آیت الله حسن زاده آملی می بینیم گویی ایشان از فراسوی تاریخ ما را رهسپار دورانی می کند که در حوزه ها و مدرسه های علمیه نظیر نظامیه همه ی علوم از ریاضیات ، طب ، نجوم و الهیات و منطق و فلسفه در کنار هم اموزش داده می شد و یک فرد که روحانی بود همه ی علوم را باهم می داشت .
چو طبیب دردمندان لب لعل یار باشد
دل دردمند حافظ ز که جوید این دوا را
این طبابت روحانی همراه با طبابت جسمانی هم بود .
در ادامه دکتر مالک شجاعی گزارشی از بزرگداشت چهلمین روز درگذشت علامه حسن زاده آملی که در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد ارائه کرد. این نشست به صورت مجازی با حضور دکتر اسماعیل منصوری لاریجانی و دکتر محمد جواد ادبی برگزار شد که به کارنامه زندگی علامه حسن زاده آملی پرداخته شد ، وی به بیانات دکتر لاریجانی درباره ی نقدهای غیرمنصفانه ای درباره علامه حسن زاده آملی بیان شده است ، پرداخت. وی افزود این آفتی است که این چند دهه اخیر گیبان گیر جامعه فکری واندیشه ای ما شده است که از بزرگان عالم فکر و فرهنگ انتظاراتی داریم که ای بسا در مأموریت و پروژه فکری آن بزرگواران برای خودشان تعریف کردند جزو اولویت های پژوهشی و فکری و سلوکی شان نبوده است .
جامعه فکری ما بیش از آنکه به سمت مرزهایی که اثر تخریبی اش بیشتر است حرکت کنند به سمت سهم همدلانه ی میراث این بزرگواران بروند . نقد هم در جای خوئ خوب است اما به شرطی که مراتب و مقاصد عرفا را ببینیم و بعد وارد نقد بشویم . در بخش دوم برنامه به آثار علامه حسن زاده آملی پرداخته شد . ایشان در مجله حوزه سال ۶۶ علامه گفتگوی طولانی درباره ی خودسان دارند که در آن راجع به فلسفه غرب پرداختند خوب است که به این موضوع در محفلی هم پرداخته شود .
در انتها مناجاتی را از الهی نامه استاد حسن زاده بیان کرد :
الهی گرچه علم رسمی سر به سر قیل و قال است باز شکر که علم و کتاب حجابت شده است نه سنگ و گِل و درهم و دینار.
دکتر ادبی در ادامه گفتگو این پرسش را مطرح ساخت که در باب عرفان عملی ، در کتاب انسان در عرف عرفان عرفان عملی علامه حسن زاده را می بینیم ، این سوال مطرح می شود که عرفان عملی چیست و چه الزاماتی دارد؟
دکتر رودگر پاسخ داد: علامه در کتاب انسان در عرف عرفان ابتدا به تعریف عرفان عملی می پردازند ایشان می فرمایند عرفان نه خداخوانی ، نه خدا دانی و نه خدا جویی است بلکه عرفان خدا خویی است یعنی عارف باید خُلق الهی پیدا کند ، تخلقوا باخلاق الله یعنی به تعبیر قرآن فرد باید صِبغَهَ الله شود یعنی رنگ الهی پیدا کند .
فرد وقتی از عالم ماده انصراف پیدا می کند و اشراقات الهی بر دل او اصابت می کند باید تشبه به باری تعالی پیدا کند . عارف به این معنا است . او باید خدا گونگی پیدا کند .
علامه می فرمودند کسی که می خواهد در این مسیر بیاید باید از ابتدا الزاماتی را بپذیرد و با بصیرت وارد شود و ببیند آیا می تواند این راه را ادامه دهد ؟
ایشان تعبیری داشتند که می فرمودند من از استادم علامه طباطبایی شنیدم و ایشان از استادشان آیت الله قاضی شنیدند که عرفان یعنی با مُژه کوفندن.
ایشان در همین باب می فرمایند :
تا جان به لب نیاید
جام به لب نیاید
راه گرچه سخت و صعب است اما اگر انسان وارد شود بسیار پر جاذبه و شیرین است .
علامه می فرمودند: فرد باید بداند که کُتَل ها باید بپیماید ، عقبات باید طی بکند ، سنگ حوادث ها باید بخورد و در ادامه می فرمودند شخص باید بداند که در مسیر سیر و سلوک آرام آرام باید جلو بیاید و شتاب زدگی نداشته باشد و صبر و صبوری را تحمل کند.
در دیوان اشعار فارسیشان می گویند :
روایت دل برست و دل
ولی اهسته اهسته
مراد تو شود حاصل
ولی اهسته اهسته
و می فرمودند اگر آدم به تدریج و کم کم بگیرد پخته تر می شود .
وی افزود : در مراسم نکوداشت آیت الله جلال الدین آشتیانی ، دکتر دینانی حضور داشتند وقتی جلسه تمام شد ایشان به بنده گفتند با شما حرفی دارم ، ایشان فرمودند شما که انقدر به علامه حسن زاده علاقه مندید می توانید به ایشان بگویید که چرا این کتاب انسان در عرف عرفان را منتشر کرد؟چرا اسرار هویدا می کند؟
چرا از کشف و کرامات می گوید؟
من تابستان به محضر علامه شرف یاب شدم و این پرسش را مطرح کردم ایشان ابتدا بسیار از دکتر دینانی تعریف نمودند و در ادامه فرمودند : حق با ایشان است اما من اسرار را هویدا نکردم بگویید انسان در عرف عرفان ساحل پیمایی است در ادامه فرمودند من کتابی نوشته ام که آن کتاب چند برابر این کتاب(انسان در عرف عرفان) است و وصیت کرده ام که بعد از من آن کتاب را منتشر کنند.
علامه می فرمودند تکامل و تدریج هم آغوشند ، کسی که می خواهد سیر وسلوک بکند باید اول به خداوند و اسمای حسنای الهی معرفت پیدا کند که وقتی میخواهد ذکر بگوید بداند چه اسمی را به کار می برد .
علامه می فرمودند مهم ترین مسئله سلوک مراقبت نفس است .
بذرِ ولایت ، مراقبت نفس است . ولایت یعنی فرد به جایی برسد که همه چیز را تحت تدبیر حق ببیند .
استاد حسن زاده آملی در کتاب الهی نامه می فرمایند :
تازه فهمیدم که این خداست که دارد خدایی می کند .
علامه فرمولی دارند که به این گونه است : محاسبه مراقبه می آورد ، مراقبه حضور می آورد و حضور فتوح می آورد .
در محضر ایشان شخصی اسوال کرد که می خواهم سالک شوم چکار باید انجام دهم ؟
علامه فرمودند این مسیر فونداسیونی دارد که سه چیز است :
ترک گناه و معصیت ، انجام واجبات و رزق حلال. این ها زیربناست کسی که این ها را ندارد اصلا وارد این وادی نشود.
دکتر ادبی ادامه ی گفتگو را با دکتر ایرانمنش با پرسشی دیگر پیرامون ریاضیات و نجوم اینگونه ادامه داد:
اگر بخواهیم وارد مصادیق بشویم و یکی از رساله های علامه حسن زاده آملی را درباره ریاضیات و نجوم و هیئت بررسی کنیم ، کدام رساله را برمی گیرید؟
دکتر ایرانمنش اینگونه پاسخ داد: فرق علامه حسن زاده آملی با بنده در نوشته های حوزه ریاضیات این است که من فقط از دیدگاه نظری موضوع را می بینم اما نگاه ایشان فقط خاکی نبود و مباحثی را که در ریاضی گفتند مصداقش را هم در بحث روایات بیان داشتند.
ایشان مقالاتی را در سال ١٣۶٠ به انجمن ریاضی ایران ارسال می کنند که چند ویژگی دارد :
١- آثارشان در مقالات براساس اسلوب و روش قدما است .
٢-بیان مطلب در مقالات ایشان براساس نگاهی است که علماء بزرگ ما در زمان تمدن اسلامی داشتند .
علت تاکید ایشان بر مباحث نجوم و هیئت چیست ؟
ایشان در آثارشان به کَرات بیان داشتند که ریاضی و نجوم به علت نیاز فقها به استخراج ایام و سایر مسائل فقهی و دیگر به علت نیاز نداشتن به ساز و برگ زیاد مورد توجه علماء حوزه علمیه قرار گرفته است ایشان به همین دلیل سعی کردند به این سمت بروند.
ایشان مقاله ای به نام کلمه هندسه و فرق میان قَدر و قَدَر و معنى خلق و کریمه هو الله الخالق البارى ء المصور دارند.
عین متن مقاله این گونه است :
در تازى , اندازه پارسى به لفظ هندسه تعریب شده است که هندسه همان اندازه است . در حدیث چهارم باب الجبر و القدر و الامر بین الامرین اصول کافى ( ص ۱۲۱ ) ثامن الحجج ( ع ) به یونس بن عبدالرحمن مى فرماید : فتعلم ما القدر ؟ قلت لا , قال هى الهندسه . در لغت فصیح قرآنى قدر به فتح قاف و سکون دال مطلق اندازه است , و به فتح هر دو اندازه معین انا کل شى ء خلقناه بقدر و هر چه که در خارج تحقق مى یابد به اندازه معین است که آن صورت حساب شده است . و خود کلمه خلق ایجاد به اندازه است .
اگر نجارى بخواهد مثلا دربى درست کند اول تقدیر یعنى اندازه آن و اندازه اجزاى آنرا در نظر مى گیرد , و پس از آن اجزا را به وفق تقدیر مى برد و مى تراشد , و سپس آنها را به احسن وجه بهم مى پیوندد که به صورت و شکل درب در مى آید , خداوند که انسان را به صورت خود آفرید فرماید:
هو الله الخالق البارى ء المصور
از آن حیث که مقدر است خالق است , و چون به وفق تقدیر ایجاد مى کند بارى است , و از این که صور موجودات را به احسن صور ترتیب مى دهد مصور است.
در ادامه درباره اصحاب کهف می فرمایند :
امین الاسلام طبرسى در تفسیر عظیم الشأن مجمع البیان آورده است که : روایت شده است مردى یهودى از على بن ابى طالب علیه السلام مدت درنگ اصحاب کهف در کهف را پرسید , امام مطابق قرآن ( سیصد و نه سال ) پاسخش داد . یهودى گفت : ما در کتاب خود سیصد سال یافته ایم , امام فرمود : آنچه من گفتم سال قمرى است و آنچه شما مى گویید سال شمسى است تفاوت سال شمسى و قمرى در سیصد سال نه سال و دو ماه و چند روز مى شود که معمولا اگر ذکر کسور معتنى به نباشد اسقاط مى کنند . و این محاسبه اى است صحیح , در مقدار تفاوت سنه شمسى و قمرى در سیصد سال .
در ادامه با بیان جدولی تفاوت بین سال قمری و شمسی را بیان می کنند و به کتاب خلاصهُ الحساب شیخ بهایی اشاره می کنند.
ایشان کتاب های مختلفی از بطلمیوس ، اقلیدس و کتاب های خواجه نصیر طوسی را مطالعه کردند و حتی به اکثر آثار خواجه نصیر تقریر زدند .

دکتر ادبی در انتهای گفت و گو پرسشی از سلوک عملی علامه حسن زاده آملی بیان کرد که مختصات سلوک عملی در منظر علامه چه بود؟
دکتر رودگر بیان کرد
یکی از بنیادی ترین مختصات در اندیشه علامه ، سلوک موحدانه بود ایشان سلوک را توحید بنیاد می دانستند و می فرمودند یک سالک باید اهل الله باشد.
دکتر ادبی افزود : به یاد این تعبیر افتادم الدنیا حرام على أهل الآخره, والآخره حرام على أهل الدنیا, و هما حرامان على أهل اللّه تعالى.
دکتر رودگر اینگونه ادامه داد: علامه صرفا اراده ی الله داشتند.
و می فرمودند کسی به مقام توحید می رسد که به مقام عبدیت برسد .
همیشه این تعبیر را استفاده می کردند که عبدالله باش که عندالله بشوی.
و می فرمودند هیچ واژه ای به اندازه ی واژه ی عبد شیرین نیست.
علامه می فرمودند دستورالعمل سلوکی ، قرآن کریم و احادیث اهل بیت است . این نکته جالبی است که یک عارف که مشهور در عرفان عملی و نظری با آثار فراوان است می گوید دستور العمل قرآن کریم است.
ایشان براساس باید ها و نبایدهای قرآن عمل می کردند و بارها به این روایت امیرالمومنین (ع) اشاره می کردند:
. الشَّریعَهُ رِیاضَهُ النَّفسِ
علامه حسن زاده آملی در تشبیهی می فرمودند همان طور که آدمیان یخچال و هواپیما و غیره را می سازند و کنار هر کدام دفترچه ای قرار می دهند که به زبان های مختلف هم می باشد تا اجزا و نحوه کار با آن وسیله را بیان کند ، چطور می شود خداوند انسان را بیافریند و در کنار او کتابی را قرار ندهد که باید ها و نبایدهای سعادت انسان را مطرح نماید ؟
قرآن کتاب انسان سازی است . ولایت نیز از مختصات اصلی سلوک استاد است . ایشان معرفت ، محبت ، سنخیت وجودی و اطاعت از انسان کامل مکمل می کردند .
علامه در مسیر سیر و سلوکی می فرمودند عزم باید جزم باشد ، همت باید عالی باشد ، صبوری و استقامت ورزی باید باشد ، حضور و مراقبه نیز باید باشد.
دکتر رودگر در ادامه به بیان خاطراتی از ایشان پرداخت .
بنده مدتی در کنار درس دانشگاهی به کار فرهنگی اجرایی نیز مشغول شدم ، روزی بسیار خسته بودم به ذهنم خطور کرد که به قم محضرکریمه اهل بیت بروم ، زیارتی را انجام دادم سپس به ذهنم رسید و عرض کردم به حضرت فاطمه معصومه نمی شود که من تا اینجا بیایم و استادم را نبینم اگر می شود لطفی بفرمایید که ایشان را در همین حوالی حرم ببینم.
از حرم خارج شدم و دیدم علامه حسن زاده عصا زنان به سمت حرم می ایند .
بعد گفتم یا حضرت معصومه تا اینجا را که اجابت کردید ، گفتم آقا به من یک چیز بگویند.
نزدیک استاد که شدم ، فرمودند : علیکم بالعلم ، علیکم بالطهاره ، ما دویدیم و به جایی نرسیدیم ، بدوید بدوید .
پیام این مطلب را گرفتم که من نباید خودم را مشغول کار اجرایی کنم.
وی خاطره ای دیگر را بیان نمود:
بنده جلسه خصوصی دونفره با استاد داشتم . یکبار صبح به سمت منزلشان حرکت کردم . زنگ خانه را که زدم فرمودند چه کسی به شما گفت بیایی؟ چرا آمدی؟ بنده عرض کردم استاد حضرت عالی فرمودید ، ما باهم قرار داشتیم ، روزهای قبل می آمدم و گفتم استاد من زنگ زدم . ایشان در را باز کردند و بیرون آمدند و این جمله را فرمودند : آقا جان چرا زنگ زدی ، تو که جوانی حیف نیست ، نباید زنگ بزنی ، زنگ زدن کار خوبی نیست ، بگو من تلفن کردم .
بدان هروقت که زنگ زدی مثل آهن که زنگ می زند یک سمباده می خواهد که آن را پاک کند . قرآن ، یاد و مرگ مثل آن سمباده است ، پیامبر فرموده است .

دکتر ادبی آخرین پرسش خود را این گونه مطرح نمود :
دکتر ایرانمش، در حوزه هیئت و نجوم اگر نکته ای مدنظرتون هست بفرمایید و آیا این دو مفهوم از نظر آیت الله حسن زاده یکی هستند ؟
وی پاسخ داد : ایشان یک کتابی به نام دروس هیئت و دیگر رشته های ریاضی که دو جلدی است چاپ کردند.
این مجموعه تدریس های ایشان است در حوزه علمیه است.
هیئت نسبت به نجوم جنبه استدلال دارد. نجوم در مورد ستاره ها است و هیئت از شاخه های ریاضیات است و جدید و قدیم ندارد .
در مثال نجوم خطا است اما در مثال هیئت خطا نیست.
مثال هیئت به هندسه و مثلثات بازمی گردد.

تهیه کننده گزارش : موژان گرجی
مشروح قسمت اول برنامه را اینجا بخوانید:
مشروح برنامه سوفیا در بررسی آراء علامه حسن زاده آملی